حنا و خضاب در آیین روایات
خضاب از ریشه خ ض ب است به معنای حِنّا و کَتَم و مانند آنکه برای رنگ کردن به کار میرود و مصدر آن به معنای «رنگ کردن چیزی» و مقصود از آن، رنگ کردن موی سر و محاسن است.
چون مادّه اصلی برای خضاب حناست، غالباً حنا بستن مترادف خضاب کردن آمده است. فیّومی توضیح داده است که برای رنگ کردن با حنا ریشه خ ض ب و برای رنگ کردن با سایر مواد ریشه صب غ به کار میرود.
فواید حنا
همچنین فواید متعددی برای خضاب از آن حضرت روایت کردهاند، مثل خوشبو شدن، زینت دادن، موجب شادی مؤمنان و نیز افزایش عفاف بودن و شماری از آثار اخروی. ظاهرآ به دلیل کارکرد اصلی خضاب، یعنی حفظ آراستگی و ایجاد نشاط اجتماعی، خضاب کردن در برخی مواقع و موارد نهی و این کار مکروه تلقی شده است.
فضیلت رنگها در روایات
در روایات به ترتیبِ فضیلتْ رنگهای سیاه، قرمز و زرد برای خضاب کردن ذکر شده است..حتی خضاب به رنگ سیاه، احتمالا به سبب جلوه بیشتر آن، مصداق ایمان ، و موجب ترس دشمنان و از مصادیق قوت، مذکور در آیه ۶۰ سوره انفال معرفی شده و گفته شده است که پیامبر سیاه را نیکوترین رنگ برای خضاب میدانستند اهل بیت آن حضرت نیز همین رنگ را برگزیده بودهاند.
در میان روایات اهل سنّت درباره خضاب به رنگ سیاه دو دسته حدیث دیده میشود؛ دستهای در جواز و برخی در نهی از آن. بر این اساس، فقهای اهل سنّت درباره حکم خضاب سیاه اختلافنظر دارند. طبرانی هر دو دسته روایات را صحیح شمرده است، اما ابنابیحاتم و ابنجوزی برخی از این روایات را مجعول یا شبهمجعول خواندهاند. همچنین نقد های سندی و متنی متعددی بر روایات نهی از خضاب سیاه وارد شده است. ابنقیم جوزیه نیز کوشیده است وجه نهی از خضاب سیاه را بیان کند.
موارد مورد اشاره روایات برای خضاب بستن
از دیگر موادی که برای خضاب بستن در روایات بدان اشاره شده، حَنا است که خضاب کردن با آن را یکی از سنّتهای پیامبران و آن را خضاب اسلام معرفی کردهاند و فواید و آثاری برای آن بیان کردهاند. گفته شده است پیامبر اکرم بانوان را به خضاب کردن ناخنها با حنا امر میکرد. در روایات آمده است که برخی امامان شیعه از حنا جهت خضاب بستن استفاده میکردند. البته برخی بر این گمان بودهاند که خضاب کردن با حنا موجب افزایش موی سفید میشود، از این رو چندان تمایلی بدان نداشتند. به گفته جبوری و حسینی مردم کربلا بر این باور بودهاند که حضرت زهرا سلاماللّه علیها در شب عروسی خویش، از حنا جهت خضاب استفاده کرده بود به این جهت حنابستن عروس را «حَنَّةالزهرة» میگفتهاند. در ایران و بحرین نیز رسم حنابندان در شب عروسی رواج داشته است. در ایران همچنین دست و پای محتضر را حنا میبستند و این کار را مایه سهولت کار میت در قبر و پرسش نکیر و منکر تلقی میکردند. در گذشته، برخی افراد، گاهی با حنا نقوشی بر دست و پای خود ایجاد میکردند که به نگار معروف بود، اما در روایتی، نقش کردن روی بدن با رنگ نهی شده است. از دیگر مواد خضاب، کَتَم است که در روایات، گاه جداگانه و گاه به همراه حنا، به آن اشاره و گفته شده است که پیامبر اکرم و برخی امامان علیهمالسلام از حنا و کتم برای خضاب کردن استفاده میکردند. طبق یک روایت ، پیامبر صلیاللّهعلیهوآله این دو مادّه را بهترین مواد خضاب ذکر کرده است. پیامبر اکرم گاه محاسن خود را به رنگ زرد خضاب میکرد و برای آن از دو گیاه وَرْس و زعفران استفاده مینمود. امام صادق علیهالسلام نیز برای خضاب به رنگ زرد از خطمی همراه با حنا استفاده میکرد. گاه از مادّه خَلُوق برای درمان و نیز خضاب کردن یاد شده، اما در روایات مداومت بر استعمال آن مورد نهی قرار گرفته است. در خضاب از گیاهان دیگری مانند عَنْدَم، عِشرِق، شقایق و دَرماء نیز استفاده میشده، اما در احادیث اشارهای به آنها نشده است.
استحباب خضاب
خضاب كردن به حنا، كَتَمْ، وَسْمَه (گياهانى كه از آنها خضاب تهيه مىشود) و آميختهاى از حنا و كتم براى مرد و زن مستحب، و در روايات بر آن تأكيد و براى آن آثار و فوايد بسيارى ذكر شده است، از جمله: بر طرف شدن امراض و بوى بد دهان، تقويت نور چشم، استحكام لثهها، كاهش وسوسه شیطان و هيبت پيدا كردن در چشم دشمنان، بويژه در جنگ. بر خضاب موى سر و صورت براى مردان- جز صاحبان مصيبت- و خضاب دست براى زنان بيشتر تأكيد شده است. چنان كه خضاب كردن بدن و نيز ناخن ها پس از استعمال نوره مورد تأكيد قرار گرفته است. بهترين نوع خضاب از نظر رنگ، مشكى و پس از آن قرمز و زرد است. همچنین بنابر روایات، کم شدن یا از بین رفتن رنگ خضاب مورد نهی قرارگرفته و به نظر حرّعاملی تکرار خضاب مستحب بوده است. دیگر اینکه خضاب بستن دستان برای بانوان توصیه شده و از طرف دیگر، طریحی تصریح کرده که دلیلی برای استحباب خضاب دست برای مردان نیافته است.
خضاب کردن مکروه
[خضاب كردن براى جنب و حائض مکروه است. مجلسی نیز خضاب کردن دست و پا را برای مردان علیالاصول مکروه شمرده است، چرا که این کار موجب شباهت مردان به زنان میشده است. نماز خواندن با حالت خضاب، قبل از شستن آن، همچنين آمیزش در حالت ياد شده مكروه است.
در فضيلت و آداب خضاب كردن مردان و زنان :
بدان كه مردان را خضاب موى سر و ريش سنّت مؤكّد است و زنان را خضاب موى سر و دسـت و پـا سـنّـت اسـت و مـردان را خضاب دست و پا كراهت دارد مگر اندك رنگى كه بعد از نـوره بـر جـميع بدن سنّت است.
(به طوری که پس از) حنا ماليدن از آن رنگ (مختصری) در دست بماند كه رنگ ناخن به سرخى مـايـل شـود. چـنـان چـه بـه سـنـدهـاى مـعـتـبـر از حـضـرت رسالت صلّى اللّه عليه وآله وسلّم منقول است كه چهار چيز است كه از سنّت هاى پيغمبران است : بوى خوش كردن و نزديكى به زنان و مسواك كردن و خضاب كردن به حنا.
در حـديـث ديـگـر از آن حضرت منقول است كه يك درهم در خضاب صرف شود بهتر است از هزار درهـم كـه در راه خـدا صـرف نمايند و در آن چهارده خصلت هست :
باد را از گوش دور مي كند
و غبار را از چشم بر طرف مي كند
و چشم را جلا مي دهد
و بينى را نرم مي كند
و دهان را خوشبو مي كند
و بـن دنـدان را مـحـكـم مـي كـند
و گند زير بغل را دفع مي كند
و وسوسه شيطان را گم مي كند و
مـلائكـه به سبب آن شاد مي شوند و
سبب خوش حالى مؤمنان و
خشم كافران مي شود و
زينت است و
بوى خوش است و
موجب خلاصى از عذاب قبر مى شود
و نكير و منكر از آن شرم مي كنند.
در حديث ديگر فرمود كه موى سفيد خود را رنگ كنيد و شبيه مشويد به يهودان و حسن بن جهم گـفـت كـه بـه خـدمت حضرت امام رضا عليه السّلام رفتم ديدم آن حضرت خضاب ريش به رنگ سـيـاه كـرده بـودنـد پـس فـرمـود كـه در خـضاب كردن اجر عظيم هست و خود را ساختن موجب زيـادتى عفّت زنان است و جمعى از زنان دست از عفّت برداشتند به سبب اين كه شوهران ايشان خـود را براى ايشان نمى آراستند عرض كرد كه به ما رسيده است كه حنا، موى سفيد را زياد مي كند حضرت فرمود كه موى سفيد خود زياد مي شود بى حنا.
در حـديـث ديـگـر مـنـقـول اسـت كـه شـخـصـى بـه خـدمـت حـضـرت رسـول صـلّى اللّه عـليـه وآله وسـلّم آمـد حـضرت نظر كرد ديد موى سفيد در ريش او به هم رسيده است فرمود كه اين موى سفيد نور است پس فرمود كه هر كه در اسلام يك موى سفيد در ريـش او بـه هـم رسـد از بـراى او نـورى بـاشد درقيامت پس آن شخص به حنا خضاب كرد و بـه نـزد آن حـضـرت آمد فرمود كه هم نور است و هم اسلام پس رفت و خضاب سياه كرد و آمد فـرمـود نـور اسـت و اسـلام اسـت و ايمان است و محبوب مي گرداند به سوى زنان و خوف و بيم مي افكند در دل كافران .
در كيفيت خضاب و احكام آن :
حضرت صادق عليه السّلام فرمود كه خضاب كردن به وسمه موجب انس زنان است و مهابتى از آن در دل كافران به هم مي رسيد.
در حديث حسن از آن جناب منقول است كه خضاب كردن به حنا ابرو را زياد مي كند و سفيدى مو را هم زياد مي كند.
در حـديـث صـحيح و حسن منقول است كه امام محمّد باقر عليه السّلام خضاب به حنا مي فرمودند خضاب سرخ رنگين .
در حـديـث ديـگـر فـرمـود كـه خـضـاب بـه حـنـا بـوهـاى بـد را زيـل مـي كند و آبرو را مي افزايد و دهان را خوشبو مى كند و فرزند را خوش رو مي گرداند و از حضرت امام موسى عليه السّلام منقول است كه هر زنى كه علّت حيضش قطع شده باشد به حنا خضاب كند تا حيضش برگردد.
در حديث ديگر منقول است كه حضرت امام حسين و امام محمّد باقر علیهما السّلام خضاب به حنا و وسمه با هم مي كردند.
از حـضـرت رسـول صـلّى اللّه عـليـه وآله وسـلّم منقول است كه به ترين خضاب ها نزد خدا رنگ سياه است .
در حـديـث ديـگـر از حـضـرت صـادق عـليـه السّـلام مـنـقـول اسـت كـه حـضـرت رسـول صـلّى اللّه عـليـه وآله وسلّم رخصت فرمود زنان را كه سر خود را به سياهى خضاب كـنـنـد و بدان كه مشهور ميان علماءِ آن است كه جنب را خضاب كردن مكروه است و هم چنين مكروه است در حـال خـضـاب جـنب شدن و از بعضى اخبار معتبره ظاهر مي شود كه چون حنا رنگ خود را داده باشد بعد از آن جنب شود باكى نيست و هم چنين مكروه است زن حايض را خضاب كردن .
در حديث ديگر از آن حضرت منقول است كه سزاوار نيست زن خود را معطّل بگذارد و زينت نكند اگر چه گردن بندى داشته باشد كه در گردن ببندد و سزاوار نيست كه دستش از خضاب خالى باشد اگر چه به ماليدن حنا باشد هر چند سال دار باشد.